Kış Gündönümü

21 Aralık 2024

Güneşin, gökyüzünde gün içinde doğuşu, yükselişi ve batışı hareketleri dışında yüksekliği de değişiyor. Güneş; doğudan doğuyor, zamanla yükseliyor, gün ortasında en yüksek konumuna ulaşıyor ve sonra da batıya doğru giderek alçalıyor ve batıyor. Ancak, Güneş’in gün ortasında ulaştığı en yüksek konumu mevsimden mevsime de değişiyor. Güneş’in kışın ulaştığı en yüksek konumu ile yazın ulaştığı en yüksek konumu arasında belirgin bir fark bulunuyor. İşte Güneşin bu yükseklik farkına Dünya’nın ekseninin eğikliği yol açıyor. Eğer Dünya’nın ekseni eğik olmasaydı, yıl boyunca Güneş gökyüzünde hep aynı yolu izleyip aynı yükseklikte kalması gerekiyor.

Eksen eğikliği



Eksen, Dünya’nın (ya da farklı bir gök cisminin) merkezinden geçen ve bir ucundan öbür ucuna kadar uzanan hayali çizgiye verilen bir ad oluyor. Aynı zamanda dönen cisimlerin, çevresinde dönme hareketi yaptıkları doğrultuya da eksen adı veriliyor.

Dünya’nın da döndüğü bir ekseni bulunuyor. Bu eksen Dünya’nın coğrafi kutup noktalarından geçiyor. Dünya kendi eksenindeki bir dönüşünü 23 saat 56 dakikada tamamlıyor. Bu süre, gün olarak tanımlanıyor ve 24 saat olduğunu kabul ediliyor.

Ancak Dünya’nın ekseni, Dünya’nın Güneş’in çevresinde döndüğü düzleme (ekliptik) dik olmuyor, hafif eğik oluyor. Bu eğiklikte sabit olmayıp değişiyor.

Ekliptikten çıkan dik çizgi ile Dünya’nın ekseninin arasında 23 derece 27 dakikalık (23° 27’) bir açı bulunuyor. Ekseninin bu hafif eğik oluşuyla Dünya Güneş’in çevresinde dönerken güneş ışınlarının geliş açısının ve süresinin değişmesiyle dünyanın Güneşten aldığı enerji miktarı da değişiyor ve bu şekilde de mevsimler oluşuyor.

Ekinoks



Güneş ışınlarının Ekvator'a dik vurması sonucunda aydınlanma çemberinin kutuplardan geçtiği ana ‘’ekinoks’’ deniyor. Bir başka değişle gündüz ile gecenin eşit olması durumuna ekinoks deniyor. İlkbahar ve sonbaharda olmak üzere yılda iki kez tekrarlanıyor. Ekinoks sözcüğünün kökeni Latince "aequinoctium" sözcüğünden kaynaklanıyor. "Aequinoctium" sözcüğü; eşit anlamındaki "aequus" ve gece olan "nox" kelimelerinin birleşimiyle gece ve gündüzün eşitliği anlamına geliyor.

21 Mart Ekinoksunda kuzey yarım kürede ilkbahar, güney yarım kürede ise sonbahar mevsimi başlıyor. 23 Eylül Ekinoksunda ise kuzey yarım kürede sonbahar, güney yarım kürede ise ilkbahar mevsimi başlıyor. Eylül Ekinoksunun 21 Eylül değil de 23 Eylül olmasının sebebi ise dünya yörüngesinin elips olmasından kaynaklanıyor. Yani bu şekilde kuzey yarım kürede yaz mevsiminin iki gün daha uzun sürüyor.

23 Eylül Ekinoksu, günlerin en hızlı kısaldığı, 21 Mart Ekinoksu ise günlerin en hızlı uzadığı dönemin başlangıcı oluyor.

Hem 23 Eylül Ekinoksunda hem de 21 Mart Ekinoksunda gece ve gündüz eşit iken bu tarihlerde güneş ışınları, Ekvator’a tam dik olarak, 90 derece açıyla düşüyor ve Ekvatorda öğle vakti gölge oluşmuyor.

Bu dönüşümlere bağlı olarak 31 Ekim tarihinden itibaren 23 Ocak tarihine kadar Alaska’da kutup gecesi başlıyor. 67 gün süren Kutup Gecesi boyunca Alaska'da gün ışığını görünmüyor. Bunun nedeni ise güneşin Kuzey Kutup Dairesi’nde Dünya’nın eğiminden dolayı yükselmemesi oluyor.

Dönenceler

Dönenceler ile ortalarındaki Ekvator. Dönencelerden kuzeyde olanı Yengeç Dönencesi. Güneyde olanı da Oğlak Dönencesi.

Yeryüzü üzerinde, güneş ışınlarının, yılda her birine bir kez dik açı ile geldiği, sıcak kuşağın kuzey ve güney sınırlarını oluşturan ve Ekvator'un (eşlek) 23° 27′ kuzey ve güneyinden geçtiği varsayılan iki enlemden her birine ‘’Dönence’’ adı veriliyor. Bu iki enlem arasındaki bölgeye tropikal kuşak adı veriliyor.

Bu enlemlerden yeryüzünün kuzey yarım küre de olanına Yengeç Dönencesi, güney yarım küre de Oğlak Dönencesi adı veriliyor. Ekvator, Yengeç Dönencesi, Oğlak Dönencesi, Kuzey Kutup Dairesi ve Güney Kutup Dairesi beş önemli enlem olarak tanımlanıyor. Yengeç Dönencesi, 23°27′ güney enleminde yer alan Oğlak Dönencesinin simetriği oluyor.

Yengeç Dönencesi

Yeryüzünün kuzey yarım küresinde Ekvator'un 23° 27' kuzeyinden geçtiği varsayılan enleme Yengeç Dönencesi adı veriliyor.

21 Haziran’da güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne dik geliyor. 21 Haziran, Kuzey Yarımküre'de yazın, Güney Yarımküre'de de kışın başlangıcı olarak sayılıyor. Güney Kutup Dairesi'nde (66° 33′ G - 90° G) en az 24 saat gece yaşanıyor. 21 Haziran’dan sonra yeryüzünün kuzeyinde günler kısalmaya, güneyinde ise uzamaya başlıyor. 21 Haziran’da, Kuzey yarım kürede en uzun gündüz, en kısa gece yaşanıyor ve buna ‘’Yaz Gündönümü’’ adı veriliyor. Bu tarihten sonra kuzey yarım kürede gündüzler kısalmaya, geceler ise uzamaya başlıyor. 23 Eylül'de de gece-gündüz eşitliği (12 saat gündüz-12 saat gece) yaşanıyor.

Oğlak Dönencesi

Yeryüzünün güney yarım küresinde Ekvator'un 23° 27' güneyinden geçtiği varsayılan enlemdir. Oğlak Dönencesi adı veriliyor.

Benzeri biçimde, güneş ışınlarının Oğlak Dönencesine dik geldiği 21 Aralık, Kuzey Yarımküre'de kışın, Güney Yarımküre'de de yazın başlangıcı oluyor ve Kuzey Kutup Dairesi'nde de 24 saat gece yaşanıyor.

21 Aralık’tan itibaren Kuzey yarımkürede kış mevsimi güney yarımkürede ise yaz mevsimi yaşanıyor. Bu noktanın güneyine doğru gidildikçe gündüzlerin süresi artıyor ve gecelerin süresi ise kısalıyor. 21 Aralık’ta Kuzey yarımkürede en uzun gece ve en kısa gündüz yaşanırken, Güney yarımkürede ise en uzun gündüz en kısa gece yaşanıyor. 21 Aralık’tan sonra Kuzey yarımkürede gündüzler uzamaya geceler kısalmaya başlarken, Güney yarımkürede ise gündüzler kısalmaya geceler uzamaya başlıyor. 21 Aralık tarihine ‘’Kış Gündönümü’’ adı veriliyor. 21 Mart günü yine gece-gündüz eşitliği (12 saat gündüz-12 saat gece) yaşanıyor.

21 Aralık; ‘’Kış Gündönümü’’

21 Aralık (Kış gündönümü), Güneş ışınlarının Oğlak Dönencesi'ne dik geldiği an oluyor.

Kış gündönümü adı verilen bugünde, güneş ışıkları Oğlak Dönencesi’ne dik geliyor. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarıküre'de gündüzler uzamaya (kış gündönümü) Güney Yarıküre'de kısalmaya (yaz gündönümü) başlıyor. Bugün, Kuzey Yarıküre'de en uzun gece, Güney Yarıküre'de ise en uzun gün, yaşanıyor. Bugün, aynı zamanda Kuzey Yarıküre'de gölgeler en uzun halini alıyor. Bu nedenle bugün ülkemizde yılın en uzun gecesi yaşanıyor. Ülkenin en kuzeyinde olması nedeniyle Sinop ilimiz bu geceyi 15 saat 6 dakika ile yaşıyor. 21 Aralık tarihi, içerisinde Türkiye'nin de yer aldığı kuzey yarıküre ülkelerinde kışın, güney yarıküre ülkeleri için ise yazın başlangıcı sayılıyor.

Apsis, Günberi ve Günöte

Apsis, gök mekaniğinde, eliptik yörüngedeki bir cismin genelde sistemin kütle merkezi durumunda da olan çekim merkezine yörünge boyunca en yakın ve en uzak olduğu noktalara ad olarak veriliyor. Genel anlamda cismin yörüngede, merkeze en yakın olduğu noktaya periapsis (enberi), en uzak olduğu noktaya ise apoapsis (enöte) deniyor. Dilimizde bu sözcükler, teknik adlandırmalarına uygun şekilde günberi, günöte, ayberi ve ayöte şeklinde de adlandırılıyor.

Günümüzde Dünya, Aralık gündönümünden yaklaşık 14 gün sonra, 03-04 Ocak tarihlerinde günberi mesafesine ulaşıyor. Yani dünyamız, güneşe en yakın olan mesafesine ulaşıyor. Günberi noktasında, Dünya'nın merkezi, Güneş'in merkezinden yaklaşık 0.98329 astronomik birim (AU) veya 147.098.070 km (91.402.500 mi) uzaklıkta bulunuyor. Buna karşılık, Dünya 04-06 Temmuz tarihlerinde, Haziran gündönümünden yaklaşık 14 gün sonra günöte mesafesine ulaşıyor. Yani dünyamız, güneşe en uzak olan mesafesine ulaşıyor. Dünya'nın ve Güneş'in merkezleri arasındaki günöte mesafesi yaklaşık 1,01671 AU veya 152.097.700 km (94.509.100 mi) oluyor.




Zemheri ve Erbain ayları

Eski adlarıyla artık (zaten ‘’Güz’’, - 22 Eylül - 5 Kasım arasında - çoktaaan bitmiş) Kasım (6 Kasım - 21 Aralık) da bitiyor, bugünden itibaren Zemheri (22 Aralık - 31 Ocak) başlıyor. Ve Zemheri’yi de Karakış (1 Şubat - 21 Mart) bekliyor.

Yine eski adlarıyla bugünden itibaren ‘’kırk’’ (gün) anlamına gelen Erbain (22 Aralık – 30 Ocak) de başlıyor. Ve Erbain’i de ‘’elli’’ (gün) anlamına gelen Hamsin (31 Ocak - 21 Mart) bekliyor. Hamsin’de havalar yumuşamaya başlayınca cemreler düşüyor. Cemre sıcaklık anlamına geliyor.



Madem kış geldi, madem Zemheri, madem Erbain ayları başladı, o zaman da kış şiirlerini de dinleme vakti geliyor. O zaman en sevdiğim bir kış şiiri: ‘’karanfil Sokağı’’

Karanfil Sokağı

‘’Karanfil Sokağı’’ Ahmed Arif’in muhteşem şiirlerinden bir tanesidir. Bu şiir Ahmet Arif'in ilk ve tek şiir kitabı olan ''Hasretinden Prangalar Eskittim'' (Metis Yayıncılık, 2008) kitabında yer alıyor. Şiir şu dizelerle başlıyor:

‘’Tekmil ufuklar kışladı
Dört yön, onaltı rüzgâr
Ve yedi iklim beş kıta
Kar altındadır.

Kavuşmak ilmindeyiz bütün fasıllar
Ray, asfalt, şose, makadam
Benim sarp yolum, patikam
Toros, Anti-toros ve asi Fırat
Tütün, pamuk, buğday ovaları, çeltikler
Vatanım boylu boyunca
Kar altındadır.’’

Şiir bu kadar değil tabii. Şiir oldukça uzun. Şiirin tamamını Ahmet Arif'in sesinden bağlantısını yazımın sonunda veriyorum.

Evet, şiirde de olduğu gibi bugünlerde de vatanım boylu boyunca kar altındadır.

Bugün ve yarın yılın en uzun gecesi oluyor. Yılın en uzun gecesi de olsa bu noktada kâinatın şaşmaz ilkesi devreye giriyor: Her gecenin sonu gibi ardından mutlaka gün ağarıyor, sabah oluyor. Zaten gecenin en zifiri anı sabaha en yakın anı oluyor.

Bu basit doğa kuralını da usul usul arz etmek de bana kalıyor!

Osman AYDOĞAN

Ahmed Arif’in sesinden ‘’Karanfil Sokağı’’:
https://www.youtube.com/watch?v=kLPe-peNcLg