Fado ve Amália Rodrigues

17 Kasım 2019

‘’Fado’’ (veya ‘’fate’’), Latince ‘’kader’’ anlamına gelen ‘’fatum’’ sözcüğünden türemiş bir sözcüktür… ‘’Fatum’’ ise Yunan / Roma mitolojisinde kaderi simgeleyen varlık olarak adlandırılıyor. ''Fatum'', sonraları da kader / talih tanrıçaları ile bir tutulup dişileştiriliyor ve ismi ‘’fata’’ oluyor... Fransızca ve Almanca’da ‘’peri’’ anlamına gelen "fee" sözcüğü de bu kelimeden türüyor... 

Portekizce’de de ‘’kader’’ anlamına gelen bu ''fado'' (fate) sözcüğü Portekiz’de bir müzik türü olarak kullanılıyor. Bu müzik türünün Portekizlilere özgü bir kaderciliği anlatan sözlerine Afrika, Arap ve İber Yarımadasının feryâdını, figânını, elemini, hüznünü, acı, keder ve ıstırabını yansıtan ezgileri de eşlik ediyor... Enstrüman olarak başta gitar olmak üzere flüt ve klarnet kullanılıyor…

15. ve 16. yüzyıllarda Portekizli denizciler keşif amacıyla Atlas okyanusuna açılıyor... Portekizli denizciler bu amaçla okyanusa binlerce sefer yapıyor... Giden her gemici ardında eşlerini, analarını, babalarını ve çocuklarını bırakıyor… Gidenlerin çoğu gelmiyor... Gidenlerin hasretini, özlemini, gidip de dönmeyenlerin acılarını, gemicilerin geride bıraktıkları kadınları, anaları, çocukları bu hasret, bu özlem ve bu acılarını bir ağıta, bir feryâda, bir figâna dökerek şarkılar halinde okyanusa söylüyor…

İşte bu ‘’fado’’ müziğinin kökenini, gidip de geri dönmeyen bu denizcilerin ardından Portekizli kadınların denize karşı yaktığı ağıtların oluşturduğu rivayet ediliyor… Bu nedenle bu müzik genellikle kadınlar tarafından söyleniyor… Fado söyleyen kadınlara da ‘’fadista’’ deniyor… Bir ‘’fadista’’ mikrofon kullanmıyor… Kullanıyorsa de gerçek bir fadista olmuyor...  

Müziğin kökenine duyulan saygıdan olsa gerek ‘’fado’’ dinlerken bir şey yenmiyor, içilmiyor. Zaten kimse de müzik esnasında yemek servisi de yapmıyor... Fado esnasında sohbet edilmiyor, konuşulmuyor, sarkıcıya eşlik edilmiyor…

Yıl 1997 bahar aylarıydı… Alman arkadaşlarımla beraber Lizbon’dayız.. Gece Lizbon’da Barlar Sokağında bir bara gitmiştik… Barda bir müzik başlıyor... Birden irkiliyorum… Bir kadın sanki yanık yanık bir Anadolu türküsü söylüyor… Sanki Selda Bağcan gelmiş de burada konser veriyor... Memleketten uzun süredir ayrıydım… Sıla özlemi, gurbet… Sonra sorup soruşturuyorum beni per perişan eden, darmadağın eden bu ses, bu müzik nedir diye… Ve ben fado ile işte böyle tanışıyorum... 

Müzik otoriterleri, tüm zamanların en ünlü fado sarkıcısı yani fadistası Amália Rodrigues (1920 -1999) olduğunu söylüyor... Amália Rodrigues'in fakirlik ve yoksullukla geçen çocukluğu, yaratılışında var olan melankoliye yatkınlığı sesine yansıyor.  Çocuk yasta annesi ve kardeşleriyle Lizbon limanında meyve ve hediyelik eşya satarken söylediği şarkılarla fark ediliyor… Daha sonra ailesinin karşı çıkmasına rağmen gece kulüplerinde, tavernalarda çalışarak daha yirmisine gelmeden büyük üne kavuşuyor. 1940'lardan sonra gittikçe yükselen bir kariyere sahip oluyor…

Amália Rodrigues, hüzünlü, melankolik ve kadife sesiyle 1950'ler ve 60'larda birçok ülkeyi dolaşarak fadonun Portekiz’i aşıp evrensel bir değer olarak tüm dünyada tanınmasına vesile oluyor…  Amália Rodrigues müziğin kökenine de uygun olarak hep siyahlar içinde sahneye çıkıyor...  Sonra tiyatrolar ve filmlerde rol alıyor... Dünya çapında konserler veriyor... Büyük hayran kitleleri oluyor.... Salazar diktası altında Portekiz dünyaca dışlanırken Amália Rodrigues Portekiz’in iyi bir müzik elçiliğini yapıyor… Kaldırım Serçe’si Edith Piaf nasıl Fransa’nın sembolü ise Amália Rodrigues de Portekiz’in sembolü oluyor. Tam bir hanımefendi tavrı sergiliyor... Bu nedenle‘’Rainha do Fado’’ (Fado'nun Kraliçesi) olarak tanınıyor… Ayrıca "Portekiz’in sesi" ikinci bir unvan olarak ona yakıştırılıyor... 

Amália Rodrigues, 1986 yılında ülkemize de geliyor, Antalya Aspendos’ta bir konser veriyor... Ancak baldır bacak sergilemediği için pek değeri bilinmiyor... Konserini topu topu 20-30 kişi dinliyor…

Günümüzde ise Portekiz’de 1969 doğumlu Dulce Pontes, fado geleneğini sürdürenler arasında en başarılı fadista oarak tanınıyor…

Amália Rodrigues'i tekrar dönmek üzere, ülkesinde bırakıp gelelim günümüze...

Mevsim sonbahar… Hazan mevsimidir… Kasım ayı ise hüznün, feryâdın, figânın, melankolinin ayıdır… Kasım ayında pastel pastel bir renk alıyor uzaklar, sararan yapraklar, kuruyan otlar, parklar, vadiler, yamaçlar, dağlar, tepeler, bayırlar, düzler… Güneş henüz, çıplak kalan dallar arasından epil epil, bölük pörçük bulutların arkasından soluk soluk bakıyor... 

Kulak kabartırsanız eğer, ağaçlardan yerlere dökülen altın sarısı, kıpkırmızı yapraklardan matem neşidelerinin gizli çığlıkları duyuluyor... Hala dallarında kalan yapraklar da birden sararmayı, dökülüşüp hep beraber son güneşlerde kaskatı kesilmeyi ve -üzerine basmaya kıyamazken- çamurlarda çürümeyi bekliyor…

Sarı, kahverengi, kırmızı soluk renkleriyle ağaçlar yarı çıplak kalan dalları ile ellerini kaldırmış Tanrı'ya dua eden insanlarmışçasına göklere bakıyor...

Çığlık çığlığa, çırpına çırpına, bağıra bağıra bir sonbahar daha geçiyor... 

Bugün Pazar... Bırakın gamı, kederi, kasveti, Trump’ı, mektubu, Arabı, Şam'ı, şekeri, Suriye'yi… Aşağıda bağlantılarını verdiğim Amália Rodrigues'in şarkılarını dinleyin... Sizin ve hüzünlü sonbaharın yerine Amália Rodrigues terennüm eylesin, onun sesi feryâd, figân etsin… Sizin, ülkenin ve sonbaharın hüznünü çığlık çığlığa, çırpına çırpına, bağıra bağıra Amália Rodrigues seslendirsin...

Kuzey yarımküre artık güneşli günlerin son demini yaşıyor... Kış da kapıyı usul usul çalıyor... 

Sizlere güneşli, pırıl pırıl, sımsıcak güzel bir Pazar günü diliyorum...

Osman AYDOĞAN

Amália Rodrigues'den seçtiğim şarkılar: 

Amália Rodrigues: Barco Negro
https://www.youtube.com/watch?v=bKmCib5YsYo

Amália Rodrigues: Vou dar de Beber à Dor
https://www.youtube.com/watch?v=zaPAkYVcXPw

Amália Rodrigues - Inch'Allah (İnşallah)
https://www.youtube.com/watch?v=x0zVeCvjlEA

Amália Rodrigues: Lágrima
https://www.youtube.com/watch?v=-GEaa9QGOd4

Amália Rodrigues:  Albüm (1)
https://www.youtube.com/watch?v=FgZ-c-tX2FY

Amália Rodrigues:  Albüm (2)
https://www.youtube.com/watch?v=W-TKWhqEtJw